حصبه تیفوئید چیست
حصبه که با نام علمی تیفوئید شناخته می‌شود یک بیماری عفونی سیستمیک است که تنها در انسان رخ می‌دهد. باکتری سالمونلا انتریکا سروتیپ تیفی پس از ورود به بدن از راه دستگاه گوارش، وارد جریان خون شده و در اندام‌های مختلف به ویژه کبد، طحال، مغز استخوان و سیستم لنفاوی تکثیر می‌یابد. همین ویژگی سیستمیک بودن بیماری است که آن را از بسیاری از عفونت‌های گوارشی ساده متمایز می‌کند. اگر درمان به موقع انجام نشود، این عفونت می‌تواند هفته‌ها طول بکشد و با عوارض شدید گوارشی و خارج گوارشی همراه شود.
عامل بیماری و مسیرهای انتقال
عامل بیماری سالمونلا تیفی است. منبع اصلی انتقال، انسان بیمار یا ناقل بدون علامت است که با دفع باکتری در مدفوع یا ادرار، محیط و مواد غذایی را آلوده می‌کند. آلودگی معمولاً از مسیرهای زیر رخ می‌دهد:
-
مصرف آب ناسالم و بدون تصفیه مناسب
-
غذاهای خیابانی یا خانگی که با دست آلوده آماده شده‌اند
-
سبزیجات و سالادهایی که با آب آلوده شسته شده‌اند
-
تماس نزدیک با بیمار یا ناقل مزمن بدون رعایت بهداشت دست
برخلاف بسیاری از عفونت‌های دیگر، حیوانات در چرخه انتقال تیفوئید نقشی ندارند و بیماری مختص انسان است.
دوره کمون و دوره واگیری حصبه
دوره کمون یعنی فاصله بین ورود باکتری تا بروز علائم، معمولاً بین شش تا سی روز است و به دوز باکتری و وضعیت ایمنی میزبان بستگی دارد. فرد بیمار تا زمانی که باکتری را در مدفوع یا ادرار دفع می‌کند می‌تواند مسری باشد. در برخی افراد، پس از بهبودی بالینی، باکتری در کیسه صفرا ماندگار می‌شود و فرد به ناقل مزمن تبدیل می‌شود که ماه‌ها تا سال‌ها توانایی انتقال دارد.
نشانه‌ها و الگوی بالینی حصبه در بزرگسالان
شروع بیماری معمولاً تدریجی است. بیمار در روزهای نخست با تب خفیف، بی‌حالی، درد مبهم شکم، سردرد و بی‌اشتهایی مراجعه می‌کند. به تدریج تب بالا و مداوم می‌شود و ممکن است الگوی نوسانی یا پله‌ای داشته باشد. سایر تظاهرات شایع عبارت‌اند از:
-
یبوست در بزرگسالان و اسهال در کودکان
-
درد و نفخ شکم به ویژه در ربع تحتانی راست
-
برادی‌کاردی نسبی نسبت به تب
-
لکه‌های صورتی‌رنگ گذرا روی پوست شکم و قفسه سینه که به آن رز اسپات گفته می‌شود
-
هپاتواسپلنومگالی
-
گیجی، منگی، تغییرات خلق و خواب آلودگی در موارد شدید
بدون درمان، علائم می‌توانند هفته سوم و چهارم شدت بگیرند و خطر عوارض گوارشی جدی افزایش یابد.
علائم تیفوئید در کودکان، سالمندان و زنان باردار
الگوی بروز تیفوئید در گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان و زنان باردار ممکن است متفاوت و پیچیده‌تر از بزرگسالان سالم باشد.
-
کودکان: در این گروه، اسهال و تب بالا شایع‌تر است. به دلیل جثه کوچک و ذخایر کمتر مایعات، دهیدراسیون (کم‌آبی بدن) به‌سرعت رخ می‌دهد و ممکن است بیمار نیاز فوری به سرم‌تراپی یا بستری داشته باشد.
-
سالمندان: علائم در سالمندان گاهی غیر اختصاصی و مبهم است؛ به‌عنوان مثال ممکن است با گیجی، ضعف شدید، بی‌اشتهایی یا افت فشار خون به پزشک مراجعه کنند که تشخیص را دشوار می‌سازد.
-
زنان باردار: بارداری سیستم ایمنی بدن را تغییر می‌دهد و علائم تیفوئید ممکن است با سایر بیماری‌های تب‌دار یا مشکلات بارداری همپوشانی داشته باشد. درمان دقیق و سریع در این گروه بسیار حیاتی است تا از عوارضی مانند زایمان زودرس یا آسیب به جنین جلوگیری شود.
عوارض خطرناک تیفوئید
در صورت تأخیر در درمان یا مصرف ناقص داروها، تیفوئید می‌تواند با عوارضی تهدیدکننده حیات همراه شود، از جمله:
-
خونریزی گوارشی یا مدفوع خونی
-
سوراخ شدن روده و ایجاد پریتونیت (التهاب حاد صفاق)
-
شوک سپتیک (عفونت شدید و افت فشار خون)
-
پانکراتیت یا التهاب لوزالمعده
-
میوکاردیت (التهاب عضله قلب)
-
انسفالوپاتی و مشکلات عصبی
-
هپاتیت یا نارسایی کلیوی
-
عود بیماری پس از درمان ناقص
-
ناقل مزمن شدن، به‌ویژه در افرادی که بیماری کیسه صفرا دارند
این عوارض اغلب نیازمند بستری در بیمارستان، مداخلات جراحی یا مراقبت‌های ویژه هستند.
روش‌های تشخیص تیفوئید
تشخیص دقیق تیفوئید تنها با تکیه بر علائم بالینی ممکن نیست، زیرا بسیاری از علائم این بیماری با سایر تب‌های عفونی شباهت دارد. پزشک ابتدا با گرفتن شرح حال کامل، بررسی سابقه سفر به مناطق پرخطر و بررسی الگوی تب طولانی به تیفوئید مشکوک می‌شود. اما تأیید قطعی بیماری به کمک آزمایش‌های تخصصی انجام می‌گیرد.
کشت خون؛ استاندارد طلایی
کشت خون در هفته اول بیماری به‌عنوان بهترین و دقیق‌ترین روش تشخیص (استاندارد طلایی) شناخته می‌شود. در این روش، باکتری سالمونلا تیفی از خون بیمار جدا و شناسایی می‌شود. البته با گذشت زمان و شروع مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، حساسیت کشت خون کاهش می‌یابد.
کشت مغز استخوان؛ حساسیت بالاتر
در بیمارانی که پیش‌تر آنتی‌بیوتیک مصرف کرده‌اند یا نتیجه کشت خون منفی است، کشت مغز استخوان انجام می‌شود. این روش حساسیت بالاتری دارد اما به‌دلیل ماهیت تهاجمی، تنها در موارد خاص انجام می‌گیرد.
کشت مدفوع و ادرار
در مراحل بعدی بیماری (هفته‌های دوم و سوم) برای شناسایی ناقلان مزمن یا افرادی که باکتری در دستگاه گوارش و ادراری آن‌ها باقی‌مانده، از این کشت‌ها استفاده می‌شود.
تست ویدال (Widal Test)
این آزمایش سرولوژیک بر پایه شناسایی آنتی‌بادی‌ها علیه آنتی‌ژن‌های سالمونلا طراحی شده است. اما به‌دلیل احتمال مثبت‌های کاذب، حساسیت و ویژگی پایین، در مناطق اندمیک ارزش تشخیصی محدودی دارد و باید همراه با سایر شواهد بالینی تفسیر شود.
تست‌های مولکولی و سایر بررسی‌ها
روش‌های مولکولی مانند PCR در برخی آزمایشگاه‌های پیشرفته به‌کار می‌رود که امکان شناسایی سریع‌تر باکتری را فراهم می‌کند، هرچند هزینه بالا و دسترسی محدود از معایب آن است. همچنین در آزمایش خون ممکن است علائم غیرمستقیم مانند کاهش گلبول‌های سفید (لکوپنی)، کم‌خونی و افزایش آنزیم‌های کبدی مشاهده شود.
درمان حصبه (تیفوئید)
اهداف درمان حصبه شامل نابودی باکتری عامل بیماری، کنترل تب و علائم سیستمیک، پیشگیری از عوارض خطرناک، و اصلاح کمبود مایعات و الکترولیت‌ها است. انتخاب درمان به شدت بیماری، وضعیت بیمار، و الگوی مقاومت دارویی منطقه بستگی دارد.
درمان دارویی تیفوئید
انتخاب آنتی‌بیوتیک باید براساس نظر پزشک و شرایط بالینی انجام شود. داروهای رایج در درمان تیفوئید عبارت‌اند از:
-
سفالوسپورین‌های نسل سوم: مانند سفیکسیم (خوراکی) برای موارد خفیف تا متوسط، و سفوتاکسیم یا سفتریاکسون (تزریقی) برای بیماران با علائم شدید.
-
آزیترومایسین: گزینه خوراکی مؤثر به‌ویژه در مناطق با مقاومت بالا نسبت به فلوروکینولون‌ها.
-
فلوروکینولون‌ها (مثل سیپروفلوکساسین): فقط در مناطقی که مقاومت دارویی گزارش نشده یا در بیماران خاص و با احتیاط توصیه می‌شود.
-
کارباپنم‌ها: در موارد مقاومت چندگانه و بیماری‌های پیچیده.
طول دوره درمان معمولاً بین ۷ تا ۱۴ روز است. قطع زودهنگام دارو، دوز ناکافی یا مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها از عوامل مهم عود بیماری و ایجاد ناقلان مزمن به‌شمار می‌رود.
مراقبت‌های حمایتی در تیفوئید
در کنار دارودرمانی، اقدامات حمایتی زیر نقش مهمی در تسریع بهبودی دارند:
-
هیدراتاسیون کافی: مصرف مایعات فراوان یا سرم‌درمانی در موارد دهیدراسیون.
-
اصلاح الکترولیت‌ها: جبران املاح از دست‌رفته بدن.
-
رژیم غذایی سبک: مصرف غذاهای نیمه‌جامد و قابل‌هضم برای کاهش فشار بر دستگاه گوارش.
-
کنترل تب: با استامینوفن و کمپرس ولرم.
-
استراحت نسبی: تا زمان کاهش تب و علائم عمومی.
-
پرهیز از داروهای ضداسهال: مگر با توصیه پزشک، به‌ویژه در اسهال‌های شدید.
چه زمانی بستری در بیمارستان لازم است؟
برخی شرایط نیازمند مراقبت فوری بیمارستانی هستند:
-
علائم شدید سیستمیک مانند افت فشار، گیجی یا تنگی نفس.
-
خونریزی گوارشی یا علائم پریتونیت (سوراخ شدن روده).
-
ناتوانی در مصرف مایعات خوراکی یا دهیدراسیون شدید.
-
بارداری یا سالمندان با بیماری‌های زمینه‌ای.
-
شکست درمان سرپایی یا عود مکرر بیماری.
ناقلان مزمن تیفوئید
حدود ۵٪ بیماران پس از بهبودی بالینی، همچنان باکتری را در کیسه صفرا یا مجاری صفراوی خود نگه می‌دارند و به ناقل مزمن تبدیل می‌شوند. این افراد اغلب بدون علامت هستند اما می‌توانند ناقل بیماری باشند. درمان آن‌ها ممکن است شامل دوره‌های طولانی‌تر آنتی‌بیوتیک یا در برخی موارد جراحی برداشتن کیسه صفرا باشد.
پیشگیری از حصبه
پیشگیری از تیفوئید شامل بهداشت فردی، کنترل منابع آب و غذا، و واکسیناسیون است.
اقدامات بهداشتی و تغذیه‌ای
-
شست‌وشوی دست‌ها با آب و صابون، خصوصاً بعد از توالت و قبل از غذا.
-
مصرف آب آشامیدنی سالم یا جوشاندن آب مشکوک.
-
شست‌وشوی کامل و ضدعفونی سبزیجات.
-
اجتناب از مصرف یخ و غذاهای خیابانی در مناطق پرخطر.
-
پخت کامل گوشت، مرغ و غذاهای نیم‌پز.
واکسن تیفوئید
دو نوع واکسن در دنیا موجود است:
-
واکسن خوراکی زنده ضعیف‌شده
-
واکسن تزریقی پلی‌ساکاریدی
واکسن‌ها ایمنی کامل ایجاد نمی‌کنند اما می‌توانند خطر ابتلا را در مسافران مناطق اندمیک، کارکنان بهداشتی و افراد در معرض خطر کاهش دهند. در ایران، توصیه واکسن به سیاست‌های بهداشتی بستگی دارد.
تفاوت تیفوئید، پاراطیفوئید و حصبه راجعه
-
پاراطیفوئید: ناشی از سروتیپ‌های دیگر سالمونلا غیر تیفی، با علائمی مشابه ولی معمولاً خفیف‌تر.
-
حصبه راجعه: به عود بیماری پس از بهبود اولیه گفته می‌شود که اغلب ناشی از درمان ناقص یا مقاومت باکتریایی است.
چه زمانی باید برای علائم تیفوئید به پزشک مراجعه کرد؟
هر تب طولانی بیش از ۳ تا ۵ روز، به‌خصوص اگر با علائمی مانند درد شکم، ضعف، بی‌اشتهایی، یبوست یا اسهال همراه باشد، نیازمند ارزیابی پزشکی است. علائم خطر نظیر خونریزی گوارشی، گیجی، درد شکم شدید، استفراغ مکرر، افت فشار یا کاهش سطح هوشیاری نشانه‌ای از وضعیت اورژانسی است و باید فوراً به مراکز درمانی مراجعه شود یا درخواست خدمات ویزیت در منزل را داشته باشید.
مدیریت خانگی تیفوئید و نقش خدمات پزشکی در منزل
بیمارانی که با علائم خفیف تیفوئید مواجه هستند، می‌توانند تحت نظر پزشک و با پایش منظم در منزل مدیریت شوند. برخی خدمات حرفه‌ای که در این شرایط کاربرد دارند عبارت‌اند از:
-
آزمایش خون در منزل برای تأیید تشخیص و کنترل روند درمان.
-
تزریقات در منزل و سرم‌تراپی در منزل جهت اصلاح آب و الکترولیت.
-
پایش علائم حیاتی و آموزش مراقبت خانگی برای اعضای خانواده.
در صورت مشاهده هرگونه وخامت یا علائم هشداردهنده، ارجاع فوری به بیمارستان الزامی است.