مالاریا (Malaria) یکی از بیماری‌های واگیر انگلی است که سالانه جان صدها هزار نفر را در کشورهای گرمسیری و نیمه‌گرمسیری تهدید می‌کند. این بیماری که از طریق نیش پشه آنوفل ماده منتقل می‌شود، حاصل ورود انگل‌های تک‌یاخته‌ای از جنس Plasmodium به بدن انسان است. علائم بالینی مالاریا می‌تواند از تب و لرز ساده تا نارسایی چند اندام پیش برود و در صورت عدم تشخیص به‌موقع یا درمان ناقص، پیامدهای مرگباری در پی داشته باشد.
اگرچه مالاریا در برخی نقاط ایران ریشه‌کن شده، اما در مناطق جنوبی و مرزی کشور هنوز موارد پراکنده‌ای مشاهده می‌شود. بنابراین آگاهی از علائم هشداردهنده، روش‌های پیشگیری و مسیر درمان آن برای افرادی که در معرض خطر هستند یا قصد سفر به مناطق اندمیک را دارند، ضروری است.
انتقال مالاریا چگونه اتفاق می‌افتد؟
اصلی‌ترین راه انتقال بیماری مالاریا، گزش پشه ماده آنوفل (Anopheles) آلوده به انگل پلاسمودیوم (Plasmodium) است. زمانی که این پشه، فرد مبتلا به مالاریا را نیش می‌زند، انگل وارد بدن پشه شده و طی فرایندی پیچیده، در دستگاه گوارش پشه تکامل می‌یابد. پس از حدود ۸ تا ۳۵ روز، بسته به شرایط محیطی و نوع انگل، این انگل به غدد بزاقی پشه منتقل می‌شود و با نیش زدن فرد سالم، وارد جریان خون او می‌گردد.
پشه‌های ناقل معمولاً فعالیت بیشتری در ساعات اولیه شب، هنگام غروب و سحر دارند، و این بازه زمانی بیشترین خطر را برای انتقال بیماری به همراه دارد. نکته قابل‌توجه آن است که یک پشه آنوفل، در صورت آلوده شدن، تا پایان عمر خود توانایی انتقال مالاریا را خواهد داشت. از سوی دیگر، افرادی که به‌طور کامل درمان نشده‌اند یا درمان در آن‌ها ناقص انجام شده است، می‌توانند تا سال‌ها ناقل خاموش بیماری باقی بمانند و انگل را از طریق گزش مجدد پشه به دیگران منتقل کنند.
انواع انگل‌های مالاریا و دوره کمون بیماری
چهار گونه اصلی از انگل‌های Plasmodium عامل بروز مالاریا در انسان هستند که هرکدام ویژگی‌ها، شدت بیماری‌زایی و گستره جغرافیایی متفاوتی دارند:
-
Plasmodium falciparum: شایع‌ترین و خطرناک‌ترین نوع، عامل اصلی موارد شدید و مرگ‌ومیر در مناطق استوایی آفریقا.
-
Plasmodium vivax: گسترده‌ترین گونه از نظر پراکندگی جغرافیایی، با قابلیت ایجاد عود (Relapse) به‌علت باقی ماندن انگل در کبد.
-
Plasmodium ovale: بیشتر در غرب آفریقا دیده می‌شود و شباهت زیادی به P. vivax دارد.
-
Plasmodium malariae: عامل نادرتر مالاریا با دوره کمون طولانی‌تر و عودهای مزمن ولی خفیف‌تر.
-
Plasmodium knowlesi: گونه‌ای از مالاریا با منشأ حیوانی (زئونوز) که عمدتاً در جنوب شرقی آسیا و در انسان و میمون یافت می‌شود.
مدت‌زمان نهفتگی یا دوره کمون (از زمان ورود انگل به بدن تا بروز علائم) معمولاً بین ۷ تا ۳۰ روز است، اما در برخی موارد، به‌ویژه در گونه‌هایی مثل P. vivax یا P. ovale، ممکن است انگل در حالت غیرفعال در کبد باقی بماند و ماه‌ها یا حتی سال‌ها بعد مجدداً فعال شده و علائم بیماری را ایجاد کند. این ویژگی، یکی از دلایل اصلی اهمیت درمان کامل و پیگیری دقیق در مبتلایان به مالاریاست.
علائم ابتلا به مالاریا را چگونه بشناسیم؟
علائم بیماری مالاریا در مراحل اولیه ممکن است بسیار شبیه به بیماری‌هایی مانند آنفولانزا یا تب ویروسی باشند؛ موضوعی که می‌تواند منجر به تأخیر در تشخیص و افزایش خطر بروز عوارض شود. آگاهی از الگوی علائم و شدت آن‌ها، به‌ویژه در افرادی که به مناطق آلوده سفر کرده‌اند یا در نواحی در معرض خطر زندگی می‌کنند، اهمیت بالایی دارد.
نشانه‌های شایع ابتلا به مالاریا عبارت‌اند از:
-
تب ناگهانی و دوره‌ای (معمولاً هر ۴۸ یا ۷۲ ساعت، بسته به نوع انگل)
-
لرز شدید همراه با تعریق فراوان پس از تب
-
سردرد، بدن‌درد و دردهای عضلانی مداوم
-
تهوع، استفراغ یا اختلالات گوارشی
-
احساس ضعف و بی‌حالی شدید
در موارد پیشرفته‌تر و درمان‌نشده، ممکن است علائمی مانند:
-
کم‌خونی شدید (به‌ویژه در کودکان)
-
اختلال هوشیاری یا گیجی
-
نارسایی کلیوی یا کبدی
-
زردی یا کاهش سطح هوشیاری
ظاهر شوند. در صورت مشاهده چنین علائمی، به‌ویژه پس از سفر به مناطق بومی یا گرمسیری، مراجعه فوری به پزشک و انجام آزمایش خون حیاتی است.
چگونه مالاریا را به‌طور دقیق تشخیص دهیم؟
تشخیص مالاریا تنها از طریق آزمایش خون امکان‌پذیر است و بررسی بالینی به‌تنهایی برای تأیید بیماری کافی نیست. پزشکان با توجه به شرح حال بیمار، سابقه سفر یا مواجهه، و علائم بالینی، درخواست تست‌های تخصصی زیر را می‌دهند:
-
آزمایش میکروسکوپی خون (Peripheral Blood Smear): دقیق‌ترین و رایج‌ترین روش برای شناسایی انگل، با استفاده از رنگ‌آمیزی خاص (Giemsa) و مشاهده مستقیم انگل در گسترش خون.
-
تست سریع آنتی‌ژن (RDT – Rapid Diagnostic Test): مناسب برای تشخیص فوری در مناطق کم‌دسترسی یا هنگام اورژانس، با پاسخ سریع طی چند دقیقه.
-
آزمایش PCR (Polymerase Chain Reaction): روشی پیشرفته و بسیار دقیق برای شناسایی نوع گونه Plasmodium، که بیشتر در مراکز تخصصی استفاده می‌شود.
چنانچه امکان مراجعه حضوری برای انجام این تست‌ها وجود نداشته باشد، می‌توان با استفاده از خدمات آزمایش در منزل، نمونه‌گیری خون را بدون نیاز به خروج از منزل انجام داد و در سریع‌ترین زمان ممکن، پاسخ آزمایش را دریافت کرد.
درمان مالاریا؛ چرا زمان در آن نقش حیاتی دارد؟
درمان مؤثر و به‌موقع مالاریا یکی از مهم‌ترین عوامل برای کاهش مرگ‌ومیر و قطع زنجیره انتقال بیماری است. براساس استانداردهای جهانی، آغاز درمان باید حداکثر تا ۲۴ ساعت پس از شروع علائم انجام گیرد تا از بروز عوارض جدی جلوگیری شود. انتخاب نوع دارو و مدت درمان، بسته به گونه انگل، منطقه جغرافیایی، سن بیمار، مقاومت دارویی منطقه و شدت علائم متفاوت خواهد بود.
داروهای رایج برای درمان مالاریا عبارت‌اند از:
-
آرتی‌مسینین و ترکیبات آن (ACTs): خط اول درمان برای بیشتر موارد، به‌ویژه در برابر P. falciparum.
-
کلروکین: در مناطق با مقاومت پایین یا برای برخی گونه‌ها مانند P. vivax.
-
پریماکین: برای حذف فرم کبدی انگل و جلوگیری از عود بیماری در موارد خاص.
در کنار درمان دارویی، حمایت‌های جانبی نیز نقش مؤثری در روند بهبودی دارند، از جمله:
-
کنترل تب و درد با داروهای مناسب
-
جبران کم‌آبی بدن با مایعات خوراکی یا تزریقات سرم
-
مراقبت تغذیه‌ای مناسب برای تقویت سیستم ایمنی
برای بیمارانی که نیاز به مراقبت مداوم دارند یا امکان مراجعه به مرکز درمانی ندارند، خدماتی مانند تزریقات در منزل یا خدمات پرستاری در منزل می‌تواند مسیر درمان را ایمن‌تر و سریع‌تر کند.
چگونه می‌توان از ابتلا به مالاریا پیشگیری کرد؟
اگرچه هنوز واکسن مؤثری برای مالاریا در ایران در دسترس نیست، اما با رعایت اصول بهداشتی، پرهیز از تماس با ناقل بیماری و استفاده از اقدامات محافظتی می‌توان تا حد زیادی از ابتلا جلوگیری کرد. پیشگیری مؤثر، هم در سطح فردی و هم در سطح جامعه، به آگاهی، تجهیزات مناسب و واکنش سریع وابسته است.
پیش از سفر به مناطق پرخطر (مناطق اندمیک)، لازم است:
-
با پزشک مشورت کرده و در صورت نیاز داروهای پیشگیرانه مانند داکسی‌سایکلین یا مالارون مصرف شود.
-
اطلاعات کافی در مورد علائم بیماری، شیوه‌های انتقال و روش‌های پیشگیری از گزش پشه کسب شود.
-
آمادگی کامل برای استفاده از وسایل محافظتی مانند پشه‌بند، توری و دافع حشرات فراهم گردد.
در طول اقامت در مناطق آلوده یا پرخطر، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
-
استفاده از توری فلزی یا پشه‌بند روی پنجره و درها برای جلوگیری از ورود پشه‌ها
-
خوابیدن در زیر پشه‌بندهای آغشته به مواد دافع حشره، به‌ویژه در مناطق گرمسیری
-
پوشیدن لباس‌های بلند، روشن و آستین‌دار در هنگام شب
-
استفاده از اسپری یا کرم دافع حشرات روی قسمت‌های بدون پوشش بدن
-
حذف یا کنترل آب‌های راکد اطراف محل زندگی که محل تخم‌ریزی پشه آنوفل هستند
برای پیشگیری گسترده‌تر در سطح جامعه، اجرای اقدامات زیر بسیار مؤثر است:
-
خشکاندن آب‌های راکد و افزایش جریان آب در کانال‌های روباز
-
سم‌پاشی دوره‌ای مناطق در معرض خطر توسط نهادهای بهداشتی
-
اطلاع‌رسانی به ساکنین مناطق بومی و آموزش تشخیص زودهنگام علائم مالاریا
-
بررسی سوابق مسافرتی و بیماری افراد اهداکننده خون برای جلوگیری از انتقال خونی بیماری
زمان مناسب برای مراجعه پزشکی در صورت بروز علائم مالاریا
اگر اخیراً در مناطقی با شیوع بالای مالاریا اقامت داشته‌اید یا به آن‌جا سفر کرده‌اید، و اکنون با علائمی مانند تب ناگهانی، لرز، سردرد، تهوع یا تعریق مکرر مواجه شده‌اید، لازم است بدون اتلاف وقت اقدام کنید. تشخیص زودهنگام در ساعات اولیه بروز علائم، می‌تواند از بروز عوارض شدید مانند کم‌خونی، آسیب به کبد یا کلیه، و حتی مرگ جلوگیری کند.
در صورت دشواری در مراجعه حضوری، می‌توانید از ویزیت پزشک عمومی در منزل بهره بگیرید تا وضعیت عمومی شما ارزیابی شود و در صورت نیاز آزمایش خون تجویز گردد. اما اگر علائم شدت یافته یا سابقه بیماری‌های زمینه‌ای دارید، پیشنهاد می‌شود به‌سرعت از ویزیت پزشک متخصص عفونی در منزل استفاده کنید تا ارزیابی تخصصی، شروع درمان و کنترل عوارض احتمالی با دقت بیشتری انجام شود.